Marrëdhënia e KOASH me Enver Hoxhën, nga kartolinat e urimit te akuzat e burgosja. Punimi i dr. Artan Hoxha me titull “Kisha Ortodokse nën komunizëm. KOASH-i dhe regjimi diktatorial shqiptar, 1945-1967”, është fryt i kërkimit dhe i studimit disavjeçar, që sjell në lëmin e studimeve të këtij lloji një vështrim origjinal mbi historikun e kishës ortodokse në vendin tonë. Punimi ndahet në katër kapituj që marrin në shqyrtim: a) situatën dhe përpjekjet për përshtatje nga ana e kësaj kishe në vitet e para të regjimit komunist; b) zhvillimin e raporteve kishë – shtet, ku dallohen qartë dy linja, që hedhin dritë mbi kristalizimin e vijës partiake e shprehur në ligj dhe mbi modalitetet administrative kishtare të shprehura në statut; c) hartimin e politikave fetare nga ana e shtetit dhe institucionet e tij të ngarkuara me përgjegjësi të drejtpërdrejtë, si dhe situatën tensionale brenda vetë kishës si pasojë e ndërhyrjeve të faktorëve politikë të brendshëm e të jashtëm dhe d) ndërmarrjen e hapave konkretë nga ana e udhëheqjes komuniste që nga cenimi dhe rrënimi i pasurisë së kishës, bllokimi i procesit të arsimimit e deri te paralizimi i plotë dhe ndalimi i fesë ortodokse, krahas asaj katolike e myslimane. Libri i botuar nga UET Press promovohet sot ne UET në orën 13:00. “GSH” ka përzgjedhur një pjesë nga libri që hedh dritë mbi kishën gjatë dhe pas luftës. fa.ni.
Nga Artan R.Hoxha
Në traditën bizantine marrëdhëniet midis pushtetit kishtar dhe atij perandorak mbështeteshin në parimin e simfonisë, i cili kërkonte bashkëpunimin e ngushtë midis këtyre dy qendrave, që konsideroheshin si pjesë plotësuese të tërësisë. Për Patriarkanën e Kostandinopojës pushteti perandorak ishte krahu i saj, që mbështeste përhapjen e besimit të krishterë në botë, ndërsa detyra e kishës ishte që të përgatiste masën e njerëzve për botën e përtejme. Nisur nga kjo traditë, ka autorë që shohin te simfonia rrënjën e bashkëpunimit midis kishave ortodokse dhe regjimeve komuniste. Me shpalljen e autoqefalisë, në përputhje me parimin jo edhe aq ortodoks “shtet i pavarur, kishë e pavarur”, kishat ortodokse bëheshin pengjet e shtetit. Libri hedh dritë mbi specifikat e raporteve midis regjimit komunist shqiptar dhe kishës ortodokse dhe influenca jugosllave në hartimin e politikave fetare nuk është përmendur aspak. Nga të gjithë aleatët e jashtëm të regjimit komunist shqiptar, rol në marrëdhëniet midis kishës ortodokse dhe regjimit komunist shqiptar pati Bashkimi Sovjetik. Në kreun e dytë do të trajtohet se si ndërhyrja e Moskës, për shkak të projektit të saj për krijimin e një fronti ortodoks, dhe nevoja që autoritetet e Tiranës kishin për të forcuar lidhjet me Kremlinin, ndikuan në marrëdhëniet midis KOASh-it dhe regjimit komunist shqiptar. Trajtohen në libër edhe ndryshimet e këtyre raporteve nga vitin 1950 deri në vitin 1960, kur edhe marrëdhëniet mes Tiranës dhe Moskës kapën pikën e vdekur.
KLERI GJATË LUFTËS
Bashkësia ortodokse, edhe pse në shumicë etnike shqiptare, kishte në gjirin e saj edhe komunitete etnike joshqiptare si grekë, vllahë, bullgarishtfolës dhe serbishtfolës. Këto grupe, edhe pse në terma sasiorë ishin pakicë, sidoqoftë kishin një peshë jo të vogël. Veçanërisht problematike ishte ekzistenca e minoritetit grek, lidhjet e të cilit me Greqinë nuk ishin thjesht shpirtërore, kulturore dhe etnike, por edhe politike. Më 1942 – 1943 kleri ortodoks kishte humbur burimet financiare për të mbajtur veten. Një prift që shërbente në zëvendëspeshkopatën e Himarës i ankohej kryesisë së kishës, se mjerimi ekonomik kishte shtyrë mjaft hoxhallarë të bëheshin nëpunës shtetërorë dhe tani po detyronte edhe priftërinjtë, që nuk po mbanin dot frymën gjallë, të ndiqnin të njëjtin shembull. Kreu i dioqezës së Korçës, Agathangjel Çamçe, ishte zhytur në borxhe, kurse peshkopi Irene deklaronte në shkurt të vitit 1945 se ishte detyruar të shiste libra në mënyrë që të mbulonte nevojat e tij më urgjente. Nga lufta KOASh-i humbi shumë materialisht, nuk humbi asgjë shpirtërisht dhe nuk fitoi asgjë. Britanikët do të vinin re se përfshirja mjaft e gjerë e ortodoksëve në qëndresën e organizuar nga komunistët iu dha atyre mundësinë të angazhoheshin plotësisht në strukturat e regjimit të ri, duke fituar një pozitë që nuk e kishin pasur më parë. Kështu, në qeveri kishte katër ministra ortodoksë, 27% e Kuvendit Popullor ishin ortodoksë dhe organet e Sigurimit të Shtetit ishin, gjithashtu, të drejtuara nga ortodoksë.
Kompromiset që kryepeshkopi kishte arritur me cilindo autoritet politik që e kishin kompromentuar figurën e tij në sytë e mjaft klerikëve të rinj brenda kishës ortodokse, të cilët e shihnin atë, si shkakun kryesor të gjendjes në të cilën ndodhej kisha ortodokse. Pas luftës, këta klerikë shpresuan se autoritetet e reja do ta ndihmonin KOASh-in të dilte nga gjendja e pashpresë ku e kishte zhytur lufta dhe se qeveria do t’i mbështeste ata për të goditur Kisin. Në këtë grup spikaste sidomos peshkopi Irene Banushi. Qysh gjatë kohës së luftës ai kishte shfaqur simpati për lëvizjen komuniste dhe familjarët e tij ishin përfshirë në të. Autoritetet italiane e internuan në Itali për një vit, kurse gjatë kohës së tutelës gjermane ai i ruhej ministrit të Brendshëm, Xhafer Devës, i cili e shihte atë si serb. Ireneu cilësohej pra, si një simpatizant i komunistëve. Menjëherë pas mbarimit të luftës, pati një takim me Enver Hoxhën dhe Koçi Xoxen, por nga diskutimi me ta nuk mbeti i kënaqur. Pas bisedës me kryeministrin, peshkopi e kuptoi se gjërat nuk do të ishin ashtu siç i priste.
Përtej interesit të tij për ta parë KOASh-in të rimëkëmbur, Ireneu synonte edhe të zinte vendin e kryepeshkopit shqiptar, Kristofor Kisit, i cili shquhej për dobësinë e tij ndaj të hollave. Sipas Ireneut, Kisi e kishte kompromentuar veten nga bashkëpunimi i tij me italianët, nga ryshfetet e majme që kishte marrë, si edhe nga shumat e përvetësuara. Madje ai ngrinte dyshimet se Kisi flirtonte edhe me grekët. E gjitha kjo situatë, në fjalët e tij, i lejonte shtetit shqiptar ta shkarkonte Kisin, sepse si kleri i ulët ashtu edhe grigja ortodokse, të paktën në Shqipërinë e Mesme, nuk e donin kryepeshkopin.
ENVER HOXHA DHE ORTODOKSËT
Kryeministri Enver Hoxha e priti kryepeshkopin në audiencë dhe i premtoi se qeveria do ta mbështeste KOASh-in financiarisht. Në korrik të vitit 1945 Kisi, me rastin e hapjes së punimeve të Sinodit, i dërgon Enver Hoxhës një mesazh ku i uronte suksese në punën e tij për përparimin e vendit. Disa muaj më vonë, më 23 tetor të vitit 1945, me rastin e përvjetorit të Kongresit të Beratit, Kisi i dërgoi Enver Hoxhës një telegram tjetër me përmbajtje të ngjashme, të cilit Hoxha edhe një herë iu përgjigjej me mjaft përzemërsi. Ai nuk la pas dore edhe eksponentë të tjerë të rëndësishëm të qeverisë komuniste. Spiro Kolekës, në atë kohë ministër i Punëve Botore, i uronte ditën e emrit, kurse ministrit të Brendshëm, Koçi Xoxes, dhe ministrit të Jashtëm, Omer Nishanit, i uronte Vitin e Ri. Urimin më të ngrohtë kryepeshkopi ia drejtonte ministrit të Drejtësisë, Manol Konomit, të cilin e falënderonte dhe i shprehte mirënjohjen në emër të Sinodit të Shenjtë për mbështetjen që ai i kishte dhënë KOASh-it. Ndërkaq, në verën e vitit 1945 qeveria nisi të shfaqë interes për kishën ortodokse, kur ajo vendosi ta subvenciononte atë me një shumë prej një milion frangash ari.
ME GREKËT e KUNDËR GREKËVE
Pandelejmon Kotoko, që mbajti detyrën e peshkopit të Gjirokastrës nga viti 1937 deri në vitin 1941 ishte grekofil i bindur, që në periudhën e paraluftës ishte përpjekur të fshihej prapa deklaratave nacionaliste shqiptare – Kristofor Kisi do ta quante atë dredharak dhe të paqëndrueshëm. Kotoko shkoi edhe në Shtetet e Bashkuara në krye të delegacionit të “Komitetit Qendror për Epirin e Veriut” ku u përpoq që të bashkonte sa më shumë ortodoksë shqipfolës rreth vetes. Gjithsesi, falë ndihmës së organizatave greke në ShBA dhe mbështetjes së shtetit grek, Kotoko arriti të ndikonte në miratimin e Rezolutës Pepper nga Senati amerikan në 27 mars të vitit 1946. Kjo rezolutë, që kërkonte përfshirjen e krahinave të Korçës dhe Gjirokastrës, bashkë me ishujt e Dodekanezit, brenda kufijve të Greqisë, mbeti sidoqoftë në letër. Të dyja qeveritë, si e ajo Athinës edhe ajo e Tiranës, kërkuan të provojnë ligjshmërinë e mëtimeve të tyre përmes mesazheve dhe letrave të dërguara nga poshtë. Kleri, në të dyja anët e kufirit, u bë pjesë e lojës, duke iu bashkuar këtyre nismave politike. Edhe Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë kaloi në veprim. Në maj të vitit 1945, Sinodi i Shenjtë vendosi të çojë më tej pushimin de facto që i kishte bërë Kotokos në vitin 1940 dhe e shkarkoi atë në mënyrë përfundimtare nga posti i peshkopit të Gjirokastrës.
Në mënyrë mjaft simbolike, më 29 korrik, Irene Banushi, tashmë si titullar i peshkopatës së Gjirokastrës, nga katedralja e Tiranës “stigmatizoi qëndrimin tradhtar të Pandeleimon Kotokos dhe klikës reaksionare greke që përpiqet të mohojë ndjenjat shqiptare të popullsisë Orthodhokse të krahinavet të Korçës dhe të Gjinokastrës, duke e paraqitur këtë si pjesë të pandarë të popullsisë greke.” Në të njëjtin muaj Kristofor Kisi dha një intervistë ku e distancoi publikisht veten dhe kishën nga veprimet e Kotokos. Pretendimi se KOASh-i u godit nga regjimi i ri nisur edhe nga dyshimet se ky ishte një institucion filohelen nuk është i saktë. Ashtu siç e përmenda edhe më sipër, kisha ortodokse në Shqipëri vijoi të mbetej një institucion fetar thellësisht kombëtar. Në një protestë që do të drejtonin kundër mëtimeve greke ndaj Shqipërisë së Jugut, kryesia e kishës dhe grigja ortodokse e cilësonte Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë si “trashëgimtare e traditave nacionaliste të klerit Orthodhoks të vulosura me gjakun e martirit Papa Kristo Negovani”.
Qëndrimi i Hoxhës dhe bashkëpunëtorëve të tij ndaj fesë në përgjithësi, por edhe ndaj Kishës Ortodokse dhe minoritetit grek nuk u mbështet mbi një varg idesh fikse, por ndryshoi me kohën dhe në përputhje me rrethanat dhe interesat e tyre. Me këtë nuk dua të mohoj aspak peshën e marksizmit, antiklerikalizmit dhe nacionalizmit të Hoxhës dhe bashkëpunëtorëve të tij të ngushtë. Thjesht dua të theksoj se realiteti i pasluftës në Shqipëri dhe i minoritetit greqishtfolës është tepër kompleks për t’u shpjeguar me formula të thjeshta. Kjo vlen, gjithashtu, për të kuptuar marrëdhëniet e trinomit PKSh – KOASh – minoritet greqishtfolës.
GODITJA E KLERIT
Paralelisht me reformën agrare dhe atë arsimore, regjimi goditi edhe klerikë që cilësoheshin problematikë apo të papajtueshëm me të. Kisha ortodokse nuk bënte pjesë në kategorinë e armiqve të hapur të regjimit dhe për këtë arsye mbi të nuk ra shpata e ndëshkimit kolektiv sikurse ndodhi me katolikët. Por duke qenë se elementë të caktuar ishin antikomunistë ose kritikë ndaj autoriteteve komuniste, ata u mbajtën nën vëzhgim. Goditja nuk u përqendrua vetëm në radhët e hierarkisë së lartë, por edhe në radhët e atyre klerikëve të ulët që kishin dalë hapur kundër sistemit të ri. Fillimi i përgatitjeve për goditjen e klerikëve ortodoksë, të cilësuar si antikomunistë, nisi që nga gjysma e dytë e vitit 1945. Por këta nuk përbënin një rrezik aq të madh për zyrtarët e rinj të Tiranës, kështu që goditja e tyre ishte gjykuar si diçka që priste. Irene Banushi ishte i pari ndër hierarkët e lartë që u godit. Arsyet e arrestimit të Ireneut mbeten ende të errëta dhe duket se edhe vetë ai nuk e kishte fort të qartë. Në vitin 1949, Ireneu bashkë me shumë të tjerë brenda KOASh-it, do të bënin fajtorë për dënimin e tij jugosllavët. Më vonë ai bëri përgjegjës për dënimin e tij edhe ministrin e Drejtësisë, Manol Konomin. Ireneu u rrëfye se nuk kishte pranuar të nënshkruante një deklaratë, ku të pohonte se Kisi kishte dashur të bashkonte KOASh-in me kishën Unite. Në vitin 1952 ai shprehej se e kishte arrestuar Koçi Xoxen pasi nuk kishte pranuar të bëhej agjent i jugosllavëve. Është e sigurt se Ireneu ka qenë viktimë e shpifjeve nga brenda KOASh-it, prej nga ku Drejtoria e Sigurimit merrte pjesën më të madhe të të dhënave. Falsifikimi i provave që u përdorën kundër tij e bën shumë të vështirë zbardhjen e së vërtetës. Burimet e informacionit ishin kryesisht njerëz që qëndronin pranë viktimave dhe arsyet pse ata informonin dhe bashkëpunonin me organet shtetërore ishin të ndryshme. Kështu që edhe informacionet që dërgoheshin nuk kishin për qëllim të vërtetën, por shpesh interesa të caktuara të bashkëpunëtorëve. Nga krahu tjetër, edhe organet shtetërore të kohës nuk është se kishin ndonjë dashuri shumë të madhe për të vërtetën. Çështja e Irenesë, ashtu si edhe të gjitha të tjerat e kësaj periudhe, dëshmon se sa e vështirë është të mbështetesh në burimet e kohës për të shkruar historinë. Këto burime kanë qenë kryesisht falsifikime të fakteve në përputhje me qëllimet e regjimit ose interesave të ngushta personale të njerëzve që punonin në strukturat shtetërore dhe partiake.
Njeri gjaknxehtë dhe me temperament impulsiv – diplomatët britanikë e përshkruanin si të fortë dhe me personalitet, Ireneu reagoi përballë asaj që ai quante “armiqësi të komunistëve ndaj fesë”. Gjuha e tij e mprehtë, llafazan do ta quanin organet e survejimit, e bënte atë të shihej prej Sigurimit të Shtetit si një person me rrezikshmëri jo të vogël. Jo më kot, vite më vonë, Theofan Popa do t’i tërhiqte vëmendjen Ireneut që të bënte kujdes dhe të hiqte dorë nga sjellja e tij e deriatëhershme, e cila i kishte shkaktuar aq shumë fatkeqësi.
Sikur të mos mjaftonte kjo, ai kishte miqësi edhe me elementë të dyshimtë për regjimin, sidomos me intelektualët e palidhur me politikën dhe me familjet e dënuara, si dhe me klerikë katolikë shkodranë për nga lindja ai ishte arsimuar në shkollën françeskane të qytetit të lindjes, dhe vazhdonte të ruante lidhjet me ta. Ai u arrestua më 28 tetor të vitit 1946. Paditë ndaj tij do të ishin të shumta, një lloj kolazhi skenarësh spektakolarë dhe bombastikë që, në rast se do të besoheshin që të gjitha, do t’i bëhej dhunë logjikës. Sa për të përmendur disa prej akuzave, ai paditej për bashkëpunim me reaksionarët katolikë, me atë serbomadh dhe me reaksionin grek. Gjatë marrjes në pyetje Ireneu hodhi poshtë paditë dhe deklaroi se nuk kishte marrë pjesë në asnjë mbledhje të organizuar kundër regjimit. Merret sërish në pyetje në fillim të janarit të vitit 1947 dhe pas hetimesh që zgjatën katër muaj dënohet me pesë vjet burg. Në vitin 1949 ai u lirua nga burgu, por u riarrestua në vitin 1952, për shkak të opozitës që bëri ndaj kursit të hierarkisë së lartë të KOASh-it dhe politikave fetare që po zbatonte regjimi komunist shqiptar.
Në syrin e ciklonit ra edhe Kristofor Kisi, i cili kishte drejtuar kishën ortodokse përgjatë viteve 1936 – 1944. Zbatimi i postulatit “sipas rastit dhe kohës” nuk e bënte kryepeshkopin një vegël memece të autoriteteve politike. Shtypi, barometri i humorit të regjimit, nisi sulmin edhe mbi kryepeshkopin. Tufanin e nisi, në prill të vitit 1946, revista Hosteni. Në dy artikuj të datës 7 prill, datë shumë domethënëse kjo, u numëruan plot satira “të pabërat” e Kisit gjatë luftës. Më konkretisht përmendej një panegjirik që kryepeshkopi kishte shkruar për Musolinin dhe një dekoratë që ai kishte marrë nga autoritetet fashiste. Që Kisi kishte shkruar në mbështetje të fashizmit dhe Italisë në shtypin e përditshëm shqiptar të viteve 1939 – 1943 dhe në periodikun e KOASh-it, Jeta Kristiane, 285 ishte po aq e vërtetë sa dekorata e Viktor Emanuelit që varej në gjoksin e tij.
Klerikë të tjerë ortodoksë, si Paskal Vodica dhe Dhimitër Kokoneshi, që ishin mjaft të lidhur me PKSh-në, po bëheshin gjithmonë edhe më agresivë. Këtë Kisi e vlerësonte, me të drejtë, si një sulm që po organizohej kundër Sinodit të Shenjtë për ta zëvendësuar atë me një të ri. Në këto kushte ai i drejtohet vetë drejtpërdrejt Enver Hoxhës me një letër ku radhit të dokumentuara kontributet dhe vuajtjet e tij.289 Në mbështetje të kryepeshkopit, ndoshta në mënyrë të sinkronizuar, sërish kryeministrit iu dërgua një letër – mbante siglën e anonimatit ‘një orthodhoksë’ – ku lavdërohej drejtimi virtuoz i Kisit gjatë kohës së luftës.
Marrëveshja e Hoxhës me Ortodoksët, para në këmbim të statutit
Sinodi i Shenjtë u mblodh me urgjencë më 1 shkurt të vitit 1950 dhe vendosi të suprimonte komisionin e parë dhe ngriti një komision i dytë. Këtë radhë kryesia e kishës nuk ishte më edhe aq e interesuar për të ndërtuar dialog brenda saj dhe u kujdes të neutralizonte çdo lloj opozite që mund të shkaktonte vonesa të panevojshme. Popa nuk u thërrit, kurse Ireneu, ndërsa ngeli pjesë e komisionit, nuk u konsultua më. Kryepeshkopi bashkë me Kokoneshin i paraqitën Banushit projektstatutin vetëm për ta korrektuar nga pikëpamja gjuhësore dhe ajo kanonike e dogmatike. Më pas Vodica ia dërgoi kopjen e statutit për ta firmosur. Në përbërje të komisionit, përveç kryepeshkopit dhe Ireneut, bënin pjesë Dhimitër Kokoneshi, Aristotel Starto dhe Niko Çane. Këtë radhë Vodica thirri në komision nga jashtë kishës edhe dy specialistët e së drejtës Ilia Kota dhe Foni Qirko. Këta të dy nuk ishin thjesht specialistë të së drejtës, por punonjës të strukturave të pushtetit shtetëror. Madje Foni Qirko ishte ndër kuadrot e parë që kishin themeluar Sigurimin e Shtetit nga ku u largua në vitin 1948. Gjatë kohës që kishte punuar aty, Qirko ishte marrë, përpos të tjerash, edhe me çështje të klerit. Pa opozitë të brendshme komisioni mbaroi punë shpejt dhe e kishte statutin gati për ta paraqitur për miratim përpara kongresit. Përgatitja e kongresit dhe rreshtimi i KOASh-it në anën e regjimit kishte edhe një çmim financiar, të cilin udhëheqja komuniste ishte e gatshme ta paguante. Kryeministri shqiptar e dinte gjendjen e mjerueshme ekonomike të klerit ortodoks dhe, për këtë arsye, një nga premtimet që ai i bëri Vodicës, përpara se ky t’i zinte vendin Kisit, ishte se qeveria do ta ndihmonte ekonomikisht kishën. Më shumë sesa një premtim për kandidatin për kryepeshkop, ky ishte një mjet që Hoxha ia dha Vodicës që ta përdorte për të siguruar mbështetjen e klerit për puçin institucional që çoi në rrëzimin e Kisit. Në fund, kryeministri e mbajti fjalën. Më 9 nëntor ai miratoi propozimin e Ministrisë së Financave për ta rritur subvencionin që qeveria i jepte KOASh-it në 2,7 milionë lekë në vit dhe për tremujorin e fundit të vitit 1949 u miratua financimi prej 675 000 lekësh. Përveç rritjes së mbështetjes ekonomike, kryeministri pranoi, gjithashtu, t’i jepte kishës ortodokse një shtesë fondi prej 300 000 lekësh për të përballuar organizimin e kongresit. Enver Hoxha mori kundrejt kishës ortodokse rolin epronoia-s ose përkujdesësit të saj. Kryepeshkopi i ri po organizonte kongresin e ri kishtar dhe mobilizimi nga poshtë ishte i nevojshëm. Me anë të përmirësimit të gjendjes ekonomike të klerit, kryeministri përpiqej të blinte shërbimet e tyre. Kjo duket sidomos në uljen e diferencës së pagave ndërmjet klerit të ulët dhe atij të lartë. Rritja e pagave do të shoqërohej me telegrame falënderimi nga kleri lokal, për ndihmën materiale të pakursyer që Komandanti i jepte kishës ortodokse. Kongresi III Panortodoks i Shqipërisë nisi më 5 shkurt 1950. Ishte ditë e diel dhe hapja u bë në orën katër pasdreke në katedralen ortodokse të Tiranës Fjalën e hapjes e mbajti Paisi Vodica, i cili e nisi me parullën “Vdekje Fashizmit, Liri Popullit!”. Aty ai shkarkoi të gjitha bateritë e zjarrit mbi Kisin dhe Visarionin, duke i akuzuar të parin si agjent të Patriarkanës Ekumenike dhe të dytin si vegël të Zogut. Vodica goditi veçanërisht ashpër Kisin, i cili përpos të tjerave kishte kryer, sipas Paisiut, krimin e pafalshëm të shpërdorimit të mirëbesimit të Komandant Enver Hoxhës. Kristofori numëroi një varg faktesh të errëta nga jeta e Vodicës, për të cilat ai ishte në dijeni, duke i lënë të kuptonte se, nëse vazhdonte, do t’ia kthente mbrapsht reston. Por Paisiu nuk kishte se çfarë të bënte përveçse të godiste publikisht ish-kryepeshkopin për të justifikuar aktin që bëri. Pjesa tjetër e fjalimit të tij do t’u kushtohej elozheve ndaj Stalinit, bllokut të paqes, si dhe nderit që përbënte për KOASh-in të ishte e lidhur me kishën ruse. Fjalimi i tij u mbyll me premtimin që ai i bënte pushtetit për ndihmën e pakursyer dhe mobilizimin e plotë të kishës ortodokse për të mbështetur me të gjitha forcat planet e qeverisë.
Irene Banushi
Ireneu u rrëfye se nuk kishte pranuar të nënshkruante një deklaratë, ku të pohonte se Kisi kishte dashur të bashkonte KOASh-in me kishën Unite.
Agathangjel Çamçe
Kreu i dioqezës së Korçës, Agathangjel Çamçe, ishte zhytur në borxhe, kurse peshkopi Irene deklaronte në shkurt të vitit 1945 se ishte detyruar të shiste libra që të mbulonte nevojat e tij më urgjente.
